برای رهایی از دام «فرسودگی تحصیلی» چه کنیم؟

در جامعه ما، دانشجویان از دو منظر شایان توجه و اهمیت بیشتری هستند. اول آن که در گستره عمر خود، پرتوان‌ترین و آماده‌ترین دوران را سپری می کنند و دوم آن که از بین جوانان به لحاظ توانمندی ذهنی و استعدادهای تحصیلی، گروهی برگزیده هستند. از همین رو انتظار می‌رود دانشجویان، الگوهای موفقیت در جامعه باشند. اما آنها در برخی موارد در موقعیت‌های تحصیل با چالش‌هایی مواجه می‌شوند؛ چالش‌هایی که اگر منفی قلمداد شوند، توانمندی‌هایشان را کاهش می‌دهند و درصورت تکرار، پدیده‌ای به نام فرسودگی تحصیلی برای آنها رخ می‌دهد.

به گفته متخصصان، فرسودگی، حالتی از خستگی ذهنی و هیجانی است که از نشانگان مزمن مانند گرانباری نقش، فشار و محدودیت زمانی و نبود منبع‌های لازم برای انجام وظایف و تکلیف‌های محول شده نشئت می‌گیرد. مؤلفه‌های فرسودگی تحصیلی عبارتند از خستگی تحصیلی، خستگی هیجانی و بدبینی تحصیلی، و ناکارآمدی درسی. خستگی تحصیلی موجب می‌شود دانشجویان به لحاظ هیجانی و شناختی از محیط تحصیلی خود فاصله بگیرند و احتمالا این، راهی برای رویارویی با فشارهای درسی است. خستگی هیجانی و بدبینی تحصیلی نیز یک سازوکار رویارویی است که موجب می‌شود فرد، نوعی جدایی از تحصیل و فاصله گرفتن عاطفی از تحصیل را تجربه کند.

در یک پژوهش دانشگاهی که در همین خصوص انجام شده است، محققانی از دانشگاه تبریز، پدیده فرسودگی تحصیلی در دانشجویان را از بعد جامعه‌شناختی مورد بررسی قرار داده‌اند.

در این تحقیق که به روش پیمایشی انجام شده است، ۲۷۵ نفر از دانشجویان دانشگاه تبریز مشارکت داشته و داده‌های مورد نیاز پژوهش را فراهم آورده‌اند.

براساس نتایج این تحقیق می‌توان گفت فرسودگی تحصیلی از جمله متغیرهایی است که عوامل مختلفی در ایجاد آن مؤثر هستند و در مجموع، ترکیب متغیرهای مطرح در محیط دانشگاه و عوامل اجتماعی، در شیوع فرسودگی تحصیلی در بین دانشجویان دارای تأثیر مستقیم‌اند. لذا زمانی که کیفیت محیط دانشگاه و روابط آموزشی موجود در آن بهبود یابد، زمینۀ رشد و پیشرفت هرچه بهتر دانشجویان فراهم خواهد شد.

در این خصوص، مجریان این تحقیق یعنی مرضیه ساعی، محقق جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه دانشگاه تبریز و دو همکار دیگرش می گویند: «با ایجاد فرصت‌های عادلانه آموزشی برای دانشجویان از سوی دانشگاه‌ها به ویژه خود استادان، ایجاد فرصت اظهارنظر در مورد تصمیمات مربوط به دانشجویان و همکاری نزدیک دانشگاه با تشکل‌های دانشجویی و تعیین مرجع رسمی رسیدگی به شکایات دانشجویان با توجه به اصل بی‌طرفی، به نوعی می‌توان در راستای گسترش عدالت آموزشی و بالطبع کاهش احساس فرسودگی تحصیلی در دانشجویان قدم مثبتی برداشت».

آنها می‌افزایند: «همچنین با اختصاص بودجه لازم و کافی برای ارتقای امکانات و تسهیلات دانشگاهی، اتخاذ تصمیم‌هایی در راستای حمایت هرچه بیشتر و بهتر از دانشجو از سوی دانشگاه، نظارت مستمر بر سطح علمی استادان شاغل در دانشگاه و همچنین نظارت دقیق و مستمر بر عملکرد کارمندان شاغل در بخش‌های اداری مرتبط با دانشجویان در دانشگاه می‌توان به ارتقای کیفیت زندگی دانشگاهی در ابعاد مختلف آن کمک کرد و با توجه به نقش مثبت کیفیت زندگی دانشگاهی در کاهش فرسودگی تحصیلی، به تشویق دانشجویان به منظور اجرای هرچه بهتر عملکرد تحصیلی اهتمام ورزید».

در این تحقیق همچنین اشاره شده است «نظر به این که قشر جوان و دانشجویان، یکی از مخاطبان اصلی رسانه‌های جمعی محسوب می‌شوند و با توجه به نتایج این پژوهش و تحقیقات انجام شده، استفاده نادرست و بیش از حد از رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی، دارای نقشی مثبت در افت عملکرد تحصیلی و ایجاد فرسودگی تحصیلی در بین دانشجویان است.

به همین دلیل، ساعی و همکارانش پیشنهاد داده‌اند «لازم است در محتوای واحدهای درسی مانند مهارت‌های زندگی، استادان دانشگاه به آسیب‌های اجتماعی و فردی رسانه ها اشاره داشته باشند. همچنین برگزاری کارگاه‌های آموزشی، نمایشگاه و دادن کتابچه و بروشور در حوزه آسیب‌های موجود در این حوزه به دانشجویان، از دیگر اقدامات مثبت در این زمینه محسوب می‌شوند».

قابل ذکر است از یافته‌های تحقیقاتی فوق، مقاله‌ای علمی پژوهشی به رشته تحریر درآمده که در فصلنامه علمی «مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران» منتشر شده است. این نشریه، وابسته به موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی است.