خودکشی یا مرگ خودخواسته ؟

طبیعتا رسانه ها با توجه به ارزش‌های خبری موضوع -چه در قالب گزارش‌های موردی به‌ویژه درباره‌ی خودکشی چهره‌های معروف و به اصطلاح سلبریتی‌ها و چه به صورت گزارش‌ها یا مقالات تحلیلی و تحقیقی- به این موضوع می پردازند که این امر میتواند ابعاد رسانه‌ای و تبعات اجتماعی متعدد داشته باشد. از این رو انتشار  گزارش‌های  مربوط به خودکشی در رسانه‌های ایران  و جهان، با محدودیت‌هایی روبه‌رواست و اغلب کشورها، دستورالعمل‌ها و توصیه‌نامه‌هائی برای انتشار اخبار خودکشی دارند.

اولین راهنمای انعکاس خبر خودکشی در رسانه­ ها توسط سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۹ میلادی و در ایران برای اولین بار توسط دفتر اداره سلامت روانِ وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، در سال ۱۳۸۶ تدوین و منتشر شد.

در این راهنماها، توصیه ­هائی درباره­ی نحوه‌ انعکاس اخبار و گزارش‌های خودکشی آمده‌است تا از افزایش آمار خودکشی یا خودکشی‌های تقلیدی جلوگیری شود. مطالعات انجام‌شده در کشورهای  مختلف نشان می‌دهد که گزارش‌ها و  اخبار و تصاویر احساسی ازخودکشی‌ در  روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها و نمایش فیلم‌ و  تئاتر با این محتوا، می‌توانند منجر به خودکشی‌های تقلیدی (Copycat) و اقدام به خودکشی شوند.

از سوی دیگر تحقیقات نشان می‌دهند نمایش یا گزارش عناصری هم‌چون تسلط بر بحران خودکشی،وجود رفتار یاری‌رسان، نمایش دقیق از شرایط بهداشت روان، مراجعه به متخصصان بهداشت روان و … می‌توانند بر پیشگیری از خودکشی تاثیر  مطلوبی بگذارند.  شواهد گسترده­ ای در خصوص تأثیر نحوه‌ گزارش اخبار مرتبط با موارد خودکشی و اقدام به آن در افزایش موارد خودکشی و سرایت این رفتار که منجر به رفتار خودکشی تقلیدی (Copycat) می­شود، وجود دارد . ( پیرکیس و سیساسک و همکاران)

این امر زمانی اتفاق می افتد که گزارش­ها، برجسته، گسترده و وسیع بوده، جزئیات صریح و روشنی در مورد زمان اقدام، روش انجام و یا مکان خودکشی ارائه دهند . (پیرکیس و همکاران) 

برخی مطالعات، استفاده از عناوین نامناسب، عاشقانه‌سازی خودکشی (پیتمن و استیونسون)، اشاره به حادثه­ ای که احتمالاً به خودکشی نسبت داده شده (کروتانتالر و همکاران) و تصاویر نامناسب مانند عکس‌هائی از صحنه خودکشی و تشییع جنازه توسط رسانه ­ها را گزارش کرده­ اند.  تحقیقات نشان داده است که به تصویر درآوردن خودکشیِ احساسی در رسانه ­ها مانند اخبار می­تواند منجر به افزایش خودکشی تقلیدی شود. گزارش­های خبری رسانه، به تصویر کشیدن خودکشی در تلویزیون، سینما یا پخش آنلاین می­تواند اثر تقلیدی داشته باشد. اگر تصاویر خودکشی واقعیت را نشان ندهند، می­توانند در سوءبرداشت عمومی از ماهیت خودکشی نقش داشته، مانع پیشگیری از خودکشی بشوند . (لفکوویتس و دیفن باخ) این تاثیر نامطلوب در ادبیات و هنر هم قابل ردگیری­ست. خودکشی های پس از انتشار  رمان "رنج‌های ورتر جوان"  از یوهان ولفگانگ گوته از آن جمله است.

این کتاب، چون­ قهرمانش به دلیل یک رابطه عاشقانه شکست ­خورده، خودکشی می­کند، در اوایل انتشار به دلیل توجیه و ترویج مسأله‌ خودکشی مخالفتی گسترده را در پی داشت و در نتیجه، فروش آن ممنوع اعلام‌شد. اما هیاهوی ناشی از این ممنوعیت به فروش بیشتر اثر کمک‌کرد و طولی نکشید که به چندین زبان ترجمه شد. (در ایران نیز با ترجمه محمود حدادی به فارسی منتشر شده است.) این رمان به عنوان مسؤول خودکشی­های تقلیدی در ایتالیا، ­آلمان ­و دانمارک شناخته شد. تحقیقات علمی سیستماتیک در مورد خودکشی تقلیدی (Copycat)، با کار دیوید فیلیپس  در دهه ۱۹۷۰ آغاز شد.  او معتقد است «اثر مسری بودن خودکشی با یادگیری اجتماعی، ارتباط دارد، به طوری که به تصویر کشیدن و گزارش نادرست رسانه­ ها در خصوص افرادِ دارای افکار و نگرش خودکشی، منجر به پدیده‌ تقلید از رفتارهای خودکشی و در نهایت منجر به خودکشی می­شوند . ( پیرکیس ، کروتانتالر و دیگران)  این اثر ممکن است برای جوانانی که مستعد ابتلا به یادگیری اجتماعی هستند، آسیب­رسان باشد . (مادلین گولد و همکاران)

در مواردی­که رسانه ­ها، خودکشی یک فرد مشهور را گزارش می­کنند، ممکن است گزارش نامناسب آنان ، افراد را بیشتر مستعد تقلید کند . ( کروتنتالر، سو، شافر، یوئدا و دیگران) بزرگ‌ترین مورد احتمالی افزایش خودکشی‌های تقلیدی مربوط به بازیگر سرشناس، مرلین مونرو بود، که هم‌زمان با خودکشی وی در آگوست ۱۹۶۲ با خودکشی ۳۰۰ نفر و افزایش ۱۲ درصدی رخ‌داد.

 چهار دهه پیش، فیلیپس گزارش داد که پس از انتشار گزارش­های خودکشی در صفحه ی اول روزنامه‌ی نیویورک تایمز، خودکشی به میزان قابل توجهی افزایش یافته‌است . در آن زمان، او برای اولین بار اصطلاح "اثر ورتر” (Werther Effect)  ­را معرفی کرد که مترادف با تأثیر گزارش­ رسانه­ ها در افزایش بروز خودکشی شد. کروتنتالر و همکاران  به عنوان همتای اثر ورتر و به‌نوعی در مقابل آن،  اصطلاح "اثر پاپاگنو  (effect Papageno) " را ابداع کردند تا توجه خود را به تأثیر پیشگیرانه‌ی گزارش رسانه­ ها از خودکشی تغییر دهند.

اثر پاپاگنو، نام خود را از شخصیتی به اسم «پاپاگنو» در یکی از اپراهای معروف موتزارت به نام «فلوت سحرآمیز» گرفته است. «شاهزاده تامینو» برای نجات جان دختری به نام « پامینا» از چنگال یک‌کشیش اعظم به نام «ساراستر» تلاش می‌کند.  پاپاگنو شخصیتی­ست که در داستان، شاهزاده تامینو را همراهی می‌کند. او دل‌باخته‌ی دختری به نام «پاپاگنا Papagna» می‌شود. اما خیلی زود درمی‌یابد که هرگز نمی‌تواند به عشق خود برسد. پاپاگنو تمام امید خود را از دست داده، سعی می‌کند با حلق‌آویز کردن، جان خود را بگیرد. با این‌حال، روح مهربان سه کودک در اثنای این کار بر وی تجلی یافته،  او را از انجام این کار باز می‌دارند . ( کی. هاوتون، ون هیرینگن)

  اگر گزارش­ها روی افرادی که بر میل به خودکشی غلبه کرده­اند و یا روی درمان بیماری­های روانی و رفتار خودکشی تمرکز کنند، می­توانند تأثیر پیشگیرانه­ داشته باشند ( یو هگرل ، کروتانتالر) و افرادِ در معرض خطر خودکشی نیز برای دریافت کمک، تشویق شوند. (مان ، آپتر و دیگران)

اگرچه رسانه ­ها می‌توانند اثر پیشگیرانه داشته باشند، ­اما طبق گفته‌های  سیساسک و وارنیک­، سوگیری گزارش وجود دارد، زیرا تحقیقات بیش‌تری در مورد اثر ورتر انجام می­شود، نه اثر پاپاگنو . راهنماهای یادشده، اغلب توصیه می‌کنند رسانه‌ها در انعکاس اخبار و گزارش‌های خودکشی به مواردی توجه‌کنند.

 این توصیه‌ها شامل مواردی اینایی و سلبی هستند. پرهیز از انتشار در صفحه‌ اول، پرهیز از تصاویر یا عبارات احساسی، عدم تمجید از شخص یا اقدام خودکشی، پرهیز از بیان جزئیات، صحنه‌ها، مکان‌ها و نحوه‌ی خودکشی، عدم استفاده از عبارات خودکشی، موفق/ناموفق در تیتر، پرهیز از ساده‌انگاری دلایل خودکشی، تصویرسازی از خودکشی برای فرار از مشکلات یا دست‌یابی به یک هدف یا نتیجه، اجتناب از قهرمان‌سازی یا تحسین عمل، اجتناب از بزرگ‌نمایی یا هیجان‌آفرینی درباره‌ خودکشی، مشاوره و مصاحبه با متخصصان بهداشت روان، بیان هم‌زمان راههای پیشگیری و مشاوره و … برخی از این توصیه‌ها هستند. با این اوصاف و به بهانه‌ مرگ کیومرث پوراحمد،  نحوه انعکاس خبر را در روزنامه های امروز 17 فروردین 1402 (حدود 50 روزنامه) صرفا در حد صفحه‌ اول و بدون تحلیل محتوا بررسی کردم:

1 – 30 درصد از روزنامه های بررسی شده از جمله کیهان، رسالت، جمهوری‌اسلامی، قدس و ...  در صفحه‌ اول خود هیچ اشاره‌ئی به این رویداد نکرده‌اند. (صفحات داخلی را ندیده ام.) ۷۰ درصد دیگر، موضوع را در صفحه‌ اول خود منعکس کرده اند.

2 – 46 درصد مطبوعات با استفاده از عباراتی چون "پایان تلخ" ، "مرگ" ، "درگذشت" و ... و بدون اشاره به موضوع خودکشی، خبر را در صفحه‌ی اول کار کرده‌اند. ایران، همشهری، پیام­ ما،  آرمان امروز، آفتاب یزد، جام­ جم، ابتکار، خراسان، شهروند، کاروکارگر، وطن‌امروز ، جهان ­صنعت و ... از این جمله هستند.

3 - چهار روزنامه­ شرق، اعتماد، هفت­ صبح و دنیای اقتصاد از عباراتی چون "مرگ خودخواسته" یا "خزان خودساخته" استفاده کرده اند. (حدود ۱۰ درصد)

4- تنها نزدیک ۱۰ درصد از روزنامه ها (جوان، سیاست روز، رویش ملت و آسیا) از عبارت خودکشی استفاده کرده اند. سیاست روز با تیتر و عکس یک " چرا خودکشی؟" تندترین انعکاس را در بین تمام مطبوعات داشته است.

پ. ن.: این یادداشت با استفاده از مقاله‌ی «به‌روزرسانی راهنمای انعکاس اخبار خودکشی در رسانه‌ها» (مهدیه نبردی ، رضا وزیری‌نژاد ، حسن احمدی‌نیا ، عبدالله رحمانی ، محسن رضائیان) نوشته شده‌است.

 * کارشناس رسانه و ارتباطات