نخستین تکیه تهران را یک شاهزاده خانم ساخت

شاه‌طمهاسب صفوی به برگزاری عزاداری امام‌حسین(ع) و یارانش در محرم و صفر پایبند بود. او برای زیارت، زیاد به ری سفر می‌کرد و به‌دلیل رفت‌وآمدهایش به تهران، دورتادور آن را حصار و برج و بارو کشید. با کشیدن حصار، تهران به شهری کوچک و امن تبدیل شد. خواهر شاه طهماسب هم همین زمان مدرسه، حمام و تکیه‌ای را اطراف «چال‌میدان» جایی که بیشتر تهرانی‌های آنجا زندگی می‌کردند، بنا کرد. بعد از مدتی، گذری در محله چال‌میدان، جایی که این ۳ بنا ساخته شده بود، شکل گرفت که تهرانی‌های قدیم به آن «گذر خانوم» می‌گفتند و مدرسه، حمام و تکیه نیز به همین نام معروف بود.

وقف تکیه، حمام و مدرسه

نام این تکیه قدیمی در منابع زیادی آمده، اما دانسته‌های ما درباره آن فراتر از نامش نمی‌رود و حتی مشخص نیست کدام یک از ۴ دختر شاه اسماعیل، پری خانم، مهین‌بانو، زینب خانم یا فرنگیس خانم و به چه دلیل این تکیه را برای تهرانی‌ها ساخته است.

برخی از منابع تاریخی نوشته‌اند کوچک‌ترین دختر شاه‌اسماعیل، زنی ادیب و شاعر بود و شاه نیز اغلب با وی مشورت می‌کرد و در تمامی امور کشوری و تجاری و اقتصادی نظرش را جویا می‌شد. بر این اساس، می‌توان حدس زد که این همان خواهر شاه طهماسب است که مدرسه و حمام و تکیه را ساخت و وقف کرد. این تکیه درست انتهای شمال شرقی حصار شهر و در جایی قرار داشته که امروز به‌عنوان بازارچه نایب‌السلطنه آن را می‌شناسیم.

نخستین بنا بعد ازساخت باروی تهران

حجت بلاغی در تاریخ تهران نوشته است: «اولین بنایی که پس از تکمیل بنای باروی شاه طهماسب در تهران ایجاد شده است تکیه، مدرسه و حمام خانم است که برحسب امر خواهر شاه بنا شده است. از این آثار تکیه و حمام باقی است اما مدرسه خانم در حمله افغان‌ها به تهران خراب شد. بعد صاحب دیوان در جای آن حسینیه‌ای بنا کرد که اکنون مدرسه‌ای معروف به فرهنگ در همان محل است. موقوفات مربوط به این تکیه عبارت است از ۳ باب دکان، مسجد، گذر و حمام خانم و تکیه به مساحت ۳۰۰ متر در بخش عولاجان.» تکیه خانم از تغییر و آسیب در امان ماند، ولی الان اثری از آن نیست.

تکیه‌خانم تا پیش از ساخت تکیه دولت، نخستین تکیه رسمی تهران بود و شاه زمانی که در تهران بود به این تکیه می‌آمد و در عزاداری‌ها و تعزیه‌خوانی آن شرکت می‌کرد.